[Emagazine] Đô thị di sản thiên niên kỷ: Kinh tế di sản cộng sinh, kinh tế sáng tạo

Cách tiếp cận Hệ sinh thái thiên niên kỷ (HST) do tổ chức "Đánh giá Hệ sinh thái thiên niên kỷ" (Millenium AssessmentMA) được Tổng thư ký Liên Hợp quốc Kofi Annan kêu gọi vào năm 2000: "Các dân tộc cần đánh giá sự thay đổi các Hệ sinh thái tồn tại nhiều thiên niên kỷ đối với tương lai của mình và loài người để thiết lập pháp lý quốc tế cho các hành động nhằm tăng cường bảo tồn và sử dụng bền vững hệ sinh thái thiên nhiên, văn hóa và định cư con người, như một di sản quan trọng nhất đối với phát triển loài người". Sự tương tác hài hòa của con người, liên tục với HST thiên niên kỷ là sự hình thành các Di sản thiên niên kỷ quan trọng nhất và một trong số đó là sự công nhận Di sản Văn hóa và Thiên nhiên thế giới Tràng An năm 2014 đến nay. 

Hệ sinh thái Di sản thiên niên kỷ (Wright, Howard 1998) là một hệ thống hoàn chỉnh do con người tạo ra (nhân tạo), duy trì và phát triển trên cơ sở thích ứng lâu dài và liên tục với các qui luật khách quan của HST thiên niên kỷ bao chứa nó (thiên tạo). HST Di sản thiên niên kỷ là một tập hợp các nhóm di sản vật thể và phi vật thể, có cấu trúc hay tổ chức rõ ràng, được điều chỉnh bởi các qui tắc vận hành chung, tương tác và phụ thuộc lẫn nhau, là đại diện cho các dạng thức đặc trưng của môi trường sinh thái tự nhiên và nhân văn tồn tại qua thiên niên kỷ, duy nhất thuộc một tộc người, một cộng đồng hay quốc gia. Bao gồm: Di sản tự nhiên thiên niên kỷ, di sản định cư thiên niên kỷ, các di tích khảo cổ, di tích lịch sử, bản sắc văn hóa và tôn giáo, tín ngưỡng có giá trị toàn cầu. Đi kèm với nó là các dịch vụ HST di sản tương ứng; dịch vụ HST di sản-văn hóa mang lại lợi ích Văn hóa-Thẩm mỹ-Tinh thần-Sáng tạo-Giải trí. 

Dựa vào cách tiếp cận và những tiềm năng vô giá của HST thiên niên kỷ mang lại, vài thập niên gần đây đã mở ra kỷ nguyên của công nghiệp không khói-du lịch di sản như một cuộc cách mạng nhận thức loài người và sản xuất các sản phẩm du lịch là cơ hội để hồi sinh tự nhiên và văn hóa bằng việc "trao đổi hành động". 

Theo mô hình mở này, các chiến lược tăng cường hiệu quả sử dụng bền vững di sản dựa trên sự hợp tác tích cực giữa Nhà nước, công ty du lịch và các hộ kinh tế gia đình. Nó cho phép các hoạt động bảo tồn có thể "cộng sinh" với tiềm năng khai thác kinh tế di sản; thu hút nhân lực cùng nhau sáng tạo ra văn hóa và nghệ thuật và từ đó là kinh tế sáng tạo; tạo ra các địa điểm hấp dẫn và hồi sinh tự nhiên; hồi sinh di sản; tạo động lực phát triển các Chuỗi giá trị gia tăng cao của trí thức-sáng tạo-nghệ thuật. 

Ở Di sản thế giới "kép" Tràng An-Hoa Lư còn thêm một đặc thù: Di sản định cư truyền thống tồn tại và tiếp nối liên tục gần 25.000 năm, phát triển qua các nền văn hóa cổ Hòa Bình, Đa Bút, Đông Sơn, Phùng Nguyên... Đô thị di sản thiên niên kỷ chính là tính chất đặc thù để nó được khơi dậy, tiếp nối với phát triển đương đại thông qua ba Mạng lưới quan trọng toàn cầu là: Mạng lưới Thành phố di sản toàn cầu; Mạng lưới Thành phố sáng tạo toàn cầu và Mạng lưới Thành phố học tập toàn cầu.

Đô thị di sản thiên niên kỷ là một thuật ngữ rất mới, tuy nhiên chúng ta không nên hiểu đơn thuần đó chỉ là đô thị nghìn năm tuổi. Hoa Lư không đơn thuần là một Cố đô ngàn năm tuổi, còn là một di sản sống động, có tính liên tục, không ngừng phát triển tiếp nối trong lịch sử, đời sống định cư của con người. Nó chứa đựng cả một hệ sinh thái thiên niên kỷ, bao gồm di sản tự nhiên thiên niên kỷ, di sản định cư thiên niên kỷ, các di tích khảo cổ, lịch sử, bản sắc văn hóa, tôn giáo, tín ngưỡng rất có giá trị. Đô thị di sản này cũng là một địa điểm linh thiêng, mang tính biểu tượng khẳng định chủ quyền, độc lập dân tộc. 

Quyết định số 218/QĐ-TTg ngày 4/3/2024 phê duyệt Quy hoạch tỉnh Ninh Bình đã khẳng định một tầm nhìn thiên niên kỷ "Đến năm 2030, Ninh Bình là tỉnh khá, cực tăng trưởng các tỉnh phía Nam đồng bằng Sông Hồng, cơ bản đạt tiêu chí thành phố trực thuộc Trung ương với đặc trưng Đô thị di sản thiên niên kỷ, thành phố sáng tạo; một trong những trung tâm lớn, có giá trị thương hiệu cao về du lịch, công nghiệp văn hóa, kinh tế di sản của cả nước và khu vực Đông Nam Á; cơ bản hình thành đồng bộ hệ sinh thái khởi nghiệp đổi mới sáng tạo". 

Kết quả phát hiện một loạt các di chỉ khảo cổ học hang động ở Tràng An đã khẳng định rằng, con người đã chiếm lĩnh và khai phá vùng karst lầy trũng Tràng An từ rất sớm, khoảng 24.500 năm trước. Cư dân cổ Tràng An đã mở rộng địa bàn cư trú, tạo dựng nên nhiều phương thức sống khác nhau, từng bước thích ứng với những biến động to lớn của tự nhiên, như biến đổi cổ khí hậu từ khô lạnh sang nhiệt đới gió mùa, nóng ẩm, mưa nhiều, từ băng hà sang gian băng, kéo theo các đợt biển tiến biển thoái làm thay đổi môi trường sống từ lục địa sang biển và ngược lại... 

Người tiền sử đã cư trú và khai thác nguồn thức ăn nơi này từ thời đại Đá cũ, qua thời đại Đá mới đến thời đại Kim khí, hạ thấp dần độ cao chiếm cư các hang động, mở rộng dần từ trung tâm ra ven rìa khối đá vôi Tràng An, đã hình thành một số đặc trưng khác biệt so với các nền văn hóa tiền sơ sử (phong tục, tập quán, truyền thống định cư, công cụ đá vôi dolomit, chế tạo đồ gốm, bè mảng và giao thông thủy...). Đến nay, trong phạm vi di sản đã phát hiện và nghiên cứu 25 di tích khảo cổ hang động hoặc mái đá và 5 di tích chùa hang, trong đó 16 di tích đã được khai quật hoặc đào kiểm tra. 

Nét đặc thù của tự nhiên Tràng An và khả năng thích ứng của con người ở đây có lẽ đã là tiền đề quan trọng cho sự ra đời của Nhà nước phong kiến tập quyền đầu tiên ở Việt Nam vào thế kỷ X với kinh đô Hoa Lư. Lợi dụng sự hiểm trở của địa hình karst Tràng An, nhà Đinh và tiền Lê đã xây dựng kinh đô ở đây dựa vào thế núi, đắp thành nối núi, tạo nên hệ thống thành lũy, xây dựng tứ trấn phòng vệ, khai khẩn thung lũng lầy trũng thành kinh đô tương đối sầm uất, án ngữ giữa Bắc-Nam, núi rừng Tây Bắc-biển Đông để phòng vệ và tiếp nối truyền thống định cư thích ứng của người Việt cổ.

Ta vẫn thường nghĩ rằng di sản, đặc biệt là di sản văn hóa phi vật thể, là những giá trị không thể định lượng, thậm chí vô hình và trừu tượng, khó đong đếm. Nhưng từ cách tiếp cận mới của kinh tế lượng, di sản thông qua lượng giá có thể "quy ra tiền" như một cách định lượng nền kinh tế. Kết quả đo lượng giá mang lại hoàn toàn hữu hình. Ví dụ năm 2012 của Phòng Thương mại Monza và Brianza-Ý đã xác định,tháp Eiffel là công trình giá trị nhất châu Âu và được định giá 545 tỷ USD đối với nền kinh tế Pháp. Đứng thứ hai và thứ tư là đấu trường La Mã và nhà thờ chính tòa Milan đều ở Ý, lần lượt trị giá 114 và 103 tỷ USD. Kết quả này dựa vào "hình ảnh, thương hiệu và độ hiển thị" của di sản, được đối chiếu với 10 thông số khác nhau (các nhà phân tích và cơ quan thống kê), bao gồm "chỉ số du lịch", trong đó tính đến "giá trị kinh tế của địa điểm, danh tiếng của di sản, lượng du khách đến lãnh thổ và di sản" và "chỉ số hấp dẫn kinh tế", bao gồm các yếu tố như số lượng việc làm mà nó tạo ra và giá trị quảng bá của nó. Các giá trị định lượng di sản cũng trồi sụt với các biến động của nền kinh tế. 

Di sản thế giới Quần thể danh thắng Tràng An là một trường hợp khó định giá kinh tế, bởi bao hàm những giá trị thiên nhiên với dịch vụ HST rất cao, giá trị văn hóa, thẩm mỹ, biểu tượng, rồi các giá trị tinh thần, giá trị xã hội, giá trị lịch sử, giá trị chân xác và giá trị khoa học. Tràng An còn được chính quyền, doanh nghiệp và dân cư đầu tư hàng chục tỷ đô la để chuyển đổi mạnh sang kinh tế du lịch hơn 20 năm qua. Nhiều công trình di sản hay di tích có giá trị văn hóa rất cao, nhưng chưa định lượng hết giá trị tiềm năng kinh tế của nó, dẫn đến chính quyền khó đưa ra quyết định và Nhân dân thiếu nhận thức đúng giá trị để di sản tồn tại, tạo dựng tiếp các giá trị thời hiện tại, lưu truyền và để lại cho những thế hệ sau. 

Từ góc độ phân tích chi phí-lợi ích, thì lượng giá Di sản Tràng An thay vì nghiêng về phía cán cân lợi nhuận, thu hồi vốn, sẽ hướng tới lợi ích như là một giá trị bền vững, không phải là giá trị tức thời, mà hướng đến các giá trị tiềm năng, giá cơ hội do định hướng phát triển Đô thị di sản thiên niên kỷ, lấy "nồi cơm" di sản cộng sinh kinh tế sáng tạo tương lai và dành cho mai sau. Bên cạnh đó, mối quan hệ giữa giá trị công và giá trị tư, lợi ích công và lợi ích tư cũng có mặt khi lượng giá di sản phức hợp này. Quá trình này có sự tham gia của chính quyền, doanh nghiệp lẫn cộng đồng, cùng đồng hành bảo tồn và biến đổi sáng tạo nó, để nhìn thấy cơ hội nó đem lại cho nền kinh tế, xã hội và môi trường bền vững. 

Trong bối cảnh đô thị hóa toàn cầu, các thành phố đóng vai trò tích cực và là chất xúc tác đối với sự phát triển kinh tế-xã hội, cũng như là đầu mối văn hóa và giải trí như nhà hát, thư viện, bảo tàng và triển lãm, các trung tâm mua sắm, đi bộ, các trường đại học và nghiên cứu. Chính vì vậy, các thành phố di sản (hơn 300 thành phố di sản) đang được thúc đẩy để trở thành các thành phố sáng tạo. Theo UNESCO, Đô thị di sản đóng 3 vai trò quan trọng, gồm: Vốn văn hóa, từ sản xuất, tiêu thụ đến phân phối; Nơi phát triển của các cluster sáng tạo từ vốn văn hóa; Cánh cổng gia nhập thị trường quốc tế. 

Như vậy có thể định nghĩa: Các địa điểm được cho là một thành phố di sản thế giới có quy mô đa dạng, từ một vùng đô thị rộng lớn, một thành phố, hay là một ngôi làng hẻo lánh, và bao chứa một hay nhiều dạng di sản thiên nhiên, văn hóa thế giới khác nhau. Các nghiên cứu gần đây, định nghĩa "Thành phố di sản thế giới" đã tách khỏi quan điểm chỉ mang tính chất đô thị lịch sử, mà thay vào đó là tính định cư đô thị, nơi có một hoặc nhiều di tích di sản thế giới và bảo lưu nhiều hoạt động truyền thống. Có nghĩa là toàn bộ đô thị bao chứa các địa điểm di sản, thay vì chỉ một đô thị lịch sử như trong 279 thành phố di sản thế giới trước đây.

Mạng lưới các thành phố sáng tạo UNESCO được thành lập năm 2004 nhằm thúc đẩy hợp tác giữa các thành phố đã xác định sáng tạo là yếu tố chiến lược để phát triển đô thị bền vững. Hiện nay, có 246 thành phố trên khắp thế giới đang tạo nên mạng lưới này, cùng nhau hướng tới mục tiêu chung: Đưa sự sáng tạo và công nghiệp văn hóa vào trọng tâm của kế hoạch phát triển ở cấp địa phương và hợp tác tích cực ở cấp quốc gia và quốc tế (Việt Nam có 3 thành phố đã được công nhận trong mạng lưới). 

Bảy chủ đề được mạng lưới thành phố sáng tạo của UNESCO đưa ra bao gồm: Thành phố văn học, thành phố âm nhạc, thành phố thủ công mỹ nghệ, thành phố nghệ thuật dân gian, thành phố thiết kế, thành phố nghệ thuật đa phương tiện và thành phố ẩm thực. May mắn thay, Việt Nam hiện nay có thể phát triển Đô thị di sản thiên niên kỷ Hoa Lư có nền tảng để bao chứa cả thành phố di sản và thành phố sáng tạo-thiết lập bối cảnh đô thị hóa kiểu mới lấy "nồi cơm" kinh tế di sản cộng sinh cùng kinh tế sáng tạo đang đến rất gần. Cụ thể, các Chuỗi giá trị gia tăng cao sẽ là sản phẩm của quá trình hình thành Đô thị di sản thiên niên kỷ: Chuỗi giá trị gia tăng kinh tế di sản; Chuỗi giá trị gia tăng kinh tế sáng tạo và nghệ thuật; Chuỗi giá trị gia tăng kinh tế trí thức; Chuỗi giá trị gia tăng công nghệ thực tại ảo và phục dựng lịch sử. 

Đô thị thì ngày càng nhiều, đến năm 2030, có tới 50% dân số Việt Nam (khoảng 55 triệu người) bước vào hơn 1.000 đô thị. Nhưng tích tụ đủ về không gian, thời gian để phát triển một Đô thị di sản thiên niên kỷ thì chỉ duy nhất ở tỉnh Ninh Bình và Di sản Tràng An là có thể sở hữu.