Những ngôi đền thiêng thờ "thần rắn" ở xứ Nghệ

Huyền tích "ông cụt bàu Canh, ông lành bàu Ác"

Tìm đến đền Canh - ngôi đền linh thiêng thuộc địa phận xã Đức Thành, huyện Yên Thành thờ " thần rắn" nhộn nhịp người dân đến dâng hương cầu bình an trong năm mới. Ngôi đền cũ theo thời gian, gốc si trăm tuổi quấn chặt lấy cổng vào khu thờ đức phụ, đức mẫu (thờ cha, mẹ thần rắn), càng khiến ngôi đền thêm linh thiêng, trầm mặc. Không ai biết đền Canh có tự lúc nào vì thế các câu chuyện về ngôi đền này thêm phần huyền bí.

"Đền Canh có nhiều giai thoại. Để nói về gốc tích ngôi đền thì phải bắt đầu từ một câu chuyện có phần kỳ bí, mang màu sắc cổ tích, được lưu truyền từ lâu nay tại địa phương", ông Hà Huy Quang, Trưởng Ban quản lý Di tích đền Canh mở đầu câu chuyện.

Xa xưa ở đây là xứ Khe Gianh thuộc làng Xuân Hòa có một cặp vợ chồng là Hoàng Phúc Hữu và Vũ Thị Quyên làm nghề nông, sống thanh bình, đức hạnh, được mọi người quý mến. Dù tuổi đã cao nhưng hai vợ chồng ông Hữu, bà Quyên vẫn chưa sinh được con cái. Một ngày trời hè nóng nực, bà Quyên ra khe Gianh tắm mát. Sau khi tắm về, bà linh cảm trong người có sự đổi thay khác thường. Bất ngờ một thời gian, bà Quyên mang thai rồi sinh ra hai quả trứng. Người chồng thấy vợ sinh ra hai quả trứng nên buồn chán. Thấy vợ cũng không vui nên người chồng trấn an tinh thần rồi mang 2 quả trứng vào ấp cẩn thận. Đủ tháng đủ ngày, nở ra 2 con rắn đặt tên là Hoàng Tiến Sơn (rắn anh) và Hoàng Tiến Kỳ (rắn em).

Vợ chồng ông Hữu, bà Quyên vô cùng yêu quý hai đứa con đặc biệt của mình. Hai con rắn cứ thế lớn lên và rất khôn, đi đâu cũng theo giúp bố mẹ, sớm tối không rời. Một hôm trong lúc làm ruộng, người cha vô ý chặt đứt đuôi rắn anh. Bị cụt đuôi, rắn anh ngỡ ngàng giận dữ phùng mang và dựng ngược lên nhìn thẳng vào người cha. Người cha vừa thương con, vừa sợ hãi, quỳ xuống và luôn miệng: "Phụ bái tử, phụ bái tử" (cha lạy con). Rắn anh (rắn cụt) đau đớn bỏ đi. Nơi gò đất người cha quỳ xuống lạy con sau này người đời gọi là cồn "Bái tử phong".

Rắn cụt đi theo hướng bàu Canh đến một vùng đất cao ráo, phong cảnh hữu tình trên bờ bàu Canh (vùng đất đền Canh bây giờ) để lại 1 giọt máu. Khi dân làng đến đây thấy vậy thì lập đền thờ, nhân dân trong vùng gọi là đền Canh (đền Hạ).

Sau đó, rắn cụt đi về hướng đông, qua đầm Quỳ Trạch, đến giữa đồng quằn quại vùng vẫy, máu rỏ ra đỏ cả vùng đồng, nơi rắn quẫy thành cái bàu nước, người dân gọi là bàu Canh. Cho đến nay hình dáng của bàu Canh vẫn nguyên dáng vẻ uốn lượn ngoằn nghoèo giữa cánh đồng lớn của xã Đức Thành giáp giới với xã Mã Thành. Chừng kiệt sức, rắn cụt bò lên rừng, đi lên khe nước đầu nguồn và chết ở đó, nơi ấy sau được gọi là Khe Thần.

Lại nói về ông bà họ Hoàng, thương con, 2 vợ chồng lần theo dấu vết để đi tìm. Lặn lội đến mé rừng, người mẹ kiệt sức nằm lại, khu rừng ấy sau này được gọi là Ngàn Nhà Bà. Người cha gắng gượng đi tiếp, gần đến Khe Thần, cũng kiệt sức nằm lại, khu rừng ấy sau này được gọi là Ngàn Nhà Ông.

Còn người em ở lại đi về hướng bàu Ác, làng Diệu Ốc, xã Đại Trung (nay là xã Phúc Thành), buồn vì cha mẹ và người anh bỏ mình mà đi, rắn lành bò lên bờ bàu Ác và chết ở đó. Tương truyền, anh em nhà rắn sau khi chết đều hóa thành những vị phúc thần.

Theo ông Hà Huy Quang, trước đây người làng còn kể lại, có những đêm hè nóng nực, người dân nằm ở trong nhà nghe tiếng lá cây rung lắc mạnh, nghe rõ tiếng di chuyển ào ào như gió thổi, sáng ra thức dậy thì thấy cây cỏ đổ rạp theo lối đi kéo dài từ trên rừng xuống tận bàu nước. Người dân cho rằng đó là dấu của rắn thần về tắm mát. Hoặc những lúc đi ngang qua các khu rừng rậm rạp, nghe có tiếng gió thổi u u là lúc thần hiện. "Vào những kỳ đại hạn, có gió Lào, các đồng khô nứt nẻ, đến bàu Canh và bàu Ác để khấn nguyện thì lập tức sẽ có mưa thuận gió hòa. Những lúc lũ lụt lớn, người dân đến bàu Canh và bàu Ác làm lễ khấn nguyện sẽ giảm, tránh được các đại họa do thiên tai gây ra. Do đó, người dân trong vùng tôn xưng rắn thần là "ông" và lập đền thờ ông cụt ở bàu Canh, đền thờ ông lành ở bàu Ác", ông Hà Huy Quang kể.

Gìn giữ tín ngưỡng văn hóa

Ông Phan Quốc Toản, công chức văn hóa xã Đức Thành cho biết, mặc dù đền Canh  đã có từ lâu đời nhưng gần đây mới được tôn tạo lại và công nhận là di tích cấp tỉnh. Hàng năm, vào rằm tháng Giêng, nơi đây tổ chức lễ hội thu hút đông đảo người dân và du khách tham gia.

Hiện nay, đền Canh được tôn tạo tương đối khang trang, có hàng nghìn người khắp mọi miền đất nước đến dâng lễ, cầu yên cầu phúc, cầu lộc, cầu tài, cầu cho tai qua nạn khỏi.

Đền có kiến trúc hình chữ đinh, có tứ trụ, tam quan, cạnh tam quan có hai con voi chầu bằng đá nguyên khối có đường nét chạm khắc rất tinh tế. Trong đền Canh Hạ còn có am nhỏ có tượng thờ mẹ người bồng hai con rắn. Trải qua thời gian, đến  nay vẫn giữ được nhiều dấu tích cổ sơ như cổng tam quan, cặp voi đá, điện thờ thần rắn.

Cổng tam quan của đền Canh Hạ có một cây si hình thù kỳ dị, thân và rễ cây như vô vàn những con rắn to nhỏ, ngắn dài ôm ấp bao bọc phủ kín hết cả tam quan, đồng thời ôm ấp lưu giữ những nét kiến trúc cổ kính từ xa xưa để lại. Coi là sự lạ, ngay tại tam quan người dân cũng lập bàn thờ để hương khói thờ phụng…

Câu chuyện "ông Cụt Bàu Canh, ông Lành Bàu Ác" dù chỉ là truyền thuyết, nhưng đã phản ánh sâu sắc về vị trí quan trọng của rắn trong đời sống tâm linh và tín ngưỡng của người Việt, đặc biệt là ở mảnh đất xứ Nghệ. Tín ngưỡng thờ thần rắn là minh chứng rõ nét cho mối liên hệ mật thiết giữa con người với cội nguồn, với nền văn hóa nông nghiệp lúa nước. Tín ngưỡng này cũng thể hiện cách ứng xử của con người đối với thiên nhiên, coi thiên nhiên như một phần không thể tách rời trong cuộc sống và sinh tồn.

Tại Nghệ An, tục thờ thần rắn gắn bó sâu sắc với đời sống cư dân nông nghiệp. Riêng ở hai huyện Diễn Châu và Yên Thành, có đến 9 ngôi đền thờ thần rắn, nổi bật là: Đền Canh (xã Đức Thành, Yên Thành), đền Sò (thị trấn Diễn Châu), đền Đức Thánh Cả (xã Diễn Lộc, Diễn Châu), đền Đức Hoàng (xã Phúc Thành, Yên Thành)...

Anh Hồ Mạnh Hà - Phó Phòng Quản lý Di sản, Sở Văn hóa và Thể thao Nghệ An cho biết: “Tục thờ rắn là tín ngưỡng tự nhiên, phản ánh mối quan hệ mật thiết giữa con người và môi trường lao động nông nghiệp. Đối với người dân Nghệ An, tín ngưỡng này đã tồn tại hàng ngàn năm, minh chứng qua các di chỉ khảo cổ như hình tượng dao găm rắn ngậm chân voi tại làng Vạc, cùng các thần tích và sắc phong vẫn còn lưu giữ. Tục thờ thần rắn thể hiện niềm tin vào sức mạnh của nước, mong ước cho mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu - một biểu tượng thiêng liêng gắn liền với cuộc sống của cư dân nông nghiệp”.